«Әмияныңыз бен түрмеңізден бас тартпаңыз» дейді халық даналығы. Алыс емес жерлерде болған адам енді ешқашан бұрынғыдай болмайды. Түрмедегі атмосфера оның барлық тұрғындарының жеке басына белгілі бір із қалдырады.
Түрме тұтқынды қалай өзгертеді?
Түрмеде отыру адамның психологиясын, мінезі мен дүниетанымын түбегейлі өзгертеді. Бұл өзгерістер көбінесе адам моральдық жағынан күшейе түссе де, жақсы жаққа емес. Жалпы оқшаулау, жалпы алғанда, ақылсыз болуы мүмкін. Бес жыл түрмеде отырғаннан кейін психикада қайтымсыз өзгерістер орын алады, жеке тұлғаның даралығы жоғалады, адам түрмедегі қатынастарды өз қалауымен қабылдайды және бұл қатынастар өте тығыз отырады.
Қайта қылмыс жасағандардың көпшілігінде түрмеге оралу үшін бейсаналық түрде ұстау қажет. Табиғатта олар үшін әдеттен тыс, өзгермелі, өзін қалай ұстау керек және қайда жүру керек екендігі белгісіз. Мүмкін түрмеде белгілі бір мәртебе мен беделге ие болды, оған қиындықпен берілді. Бостандықта бұл мәртебе ештеңені білдірмейді, қоғам бұрынғы сотталғанның стигмасын таңдайды. Сыртынан түрмеде отырған адамдар да өзгереді: олар көбінесе суық, тікенді түрге ие, көбісі тістерін жұлып, ішкі мүшелерін сындырып оралады.
Түрме қызметкерлеріндегі психологиялық өзгерістер
Түзеу жұмысшылары психикалық деформацияға ұшырайды. Өткен ғасырдың жетпісінші жылдары американдық психологтар өткізген әйгілі Стэнфорд түрмесіндегі тәжірибе ерекше. Университет дәлізінде орнатылған шартты түрмеде еріктілер тұтқындар мен күзетшілердің рөлдерін ойнады. Олар өз рөлдерін тез түсініп, эксперименттің екінші күнінде тұтқындар мен күзетшілер арасында қауіпті қақтығыстар басталды. Сақшылардың үштен бірі садистік тенденцияны көрсетті. Қатты соққыға байланысты эксперименттен екі тұтқынды мерзімінен бұрын шығаруға тура келді, олардың көпшілігі эмоционалдық күйзеліске ұшырады. Тәжірибе мерзімінен бұрын аяқталды. Бұл тәжірибе жағдай адамның жеке көзқарасы мен тәрбиесінен гөрі көп әсер ететіндігін дәлелдеді.
Түрме күзетшілері тез арада дөрекі, қатал, төзімді бола бастайды, сонымен бірге үлкен психологиялық стрессті және жүйке стрессін бастан кешіреді.
Түзеу мекемелерінің қызметкерлері көбінесе түрмедегі әдеттерді қолданады: жаргондық, музыкалық артықшылықтар. Олар бастамашылықты жоғалтады, эмпатия қабілетін жоғалтады, ашушаңдықты, жанжалды, байсалдылықты дамытады. Мұндай психикалық деформацияның экстремалды түрі түрме күзетшілеріне шабуыл, қорлау, дөрекілік, садизм болып табылады.
